W 1985 r. w Polsce były tylko 4 banki. Ich liczba wzrosła do 6 w roku 1987 i 15 na początku 1989 r. W końcu roku 1989 funkcjonowało 25 banków ogólnokrajowych, w tym 9 banków komercyjnych powstałych na bazie oddziałów NBP. W listopadzie 1990 r. liczba banków krajowych wynosiła już 75, w tym 30 z większościowym udziałem kapitału prywatnego oraz 104 banki spółdzielcze poza strukturą BGŻ i 1562 banki zrzeszone w tym banku. Udzielono też wówczas 4 licencje na działalność banków z udziałem kapitału zagranicznego. W 1990 r. licencję otrzymało 47 banków (działalność rozpoczęły 32 banki, z czego ponad połowa z nich na podstawie licencji uzyskanych w latach poprzednich). W sumie w końcu 1991 r. działało już 71 banków. Od 1992 r. liczba chętnych zabiegających o licencję na utworzenie nowych banków jeszcze wzrosła, jednakże, o czym była już mowa w poprzednim paragrafie, zmieniła się polityka NBP w tej materii. Wydał on wówczas tylko 5 licencji. Dzięki licencjom z lat poprzednich liczba banków, które rozpoczęły działalność w 1992 r. wzrosła jeszcze o 11, osiągając liczbę 82. Od połowy 1992 r. NBP prowadził już politykę ograniczania liczby banków. Od tej pory zezwalano na powstawanie nowych banków dopiero wówczas, gdy upadły inne. W praktyce licencję otrzymywały głównie banki angażujące się w restrukturyzację banków upadających. Od 1992 r. liczebność banków komercyjnych nie ulega większej zmianie i oscylujewokół liczby 85. W styczniu 1995 r. liczba działających banków komercyjnych wynosiła 84.[1]
W ostatnich dziesięciu latach banki komercyjne w naszym kraju przeszły znaczącą ewolucję. Początkowo wszystkie polskie banki komercyjne były własnością państwową. Sytuacja taka istniała w 1989 r., a więc w okresie rozpoczęcia zasadniczych przemian systemu bankowego. W okresie od połowy 1989 r. do końca roku 1992 mieliśmy do czynienia z masowym tworzeniem banków. Powstało ich w tym okresie ponad 60, z czego ponad 40 zostało utworzonych przez przedsiębiorstwa i instytucje państwowe. Kilkanaście z nich powstało jako banki Skarbu Państwa i tylko kilka było w dominującym stopniu kontrolowane przez kapitał prywatny. Pierwszym bankiem założonym przez osoby fizyczne był Prywatny Bank Komercyjny „Leonard”, powstało też kilka banków kontrolowanych przez spółki prywatne. Decydującą tendencją w owym czasie było jednak tworzenie nowych banków przez przedsiębiorstwa i instytucje państwowe. Można tu podać charakterystyczne przykłady. I tak głównym udziałowcem powstałego 12 grudnia 1991 r. Banku Depozytowo – Powierniczego Glob S.A. były trzy przedsiębiorstwa państwowe: TH Electrim (56%), PZU (17,7%), PKS (16,8%). Do osób fizycznych należało zaledwie 3,2% akcji tego banku. Z kolei głównymi udziałowcami utworzonego 1 września 1990 r. Banku Inicjatyw Społeczno – Ekonomicznych (BISE) byli: Fundusz Pracy (62,68%) i Agencja Rozwoju Przemysłu (19,18%). W powstałym 9 stycznia 1991 r. Banku Ochrony Środowiska miały udziały: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej – 49,5%, Megadex – 7%, Elektrim – 6,7%, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych – 6%, Ciech – 9%, Polimex – 4,5%. Natomiast w Banku Pocztowym Poczta Polska miała 51% akcji, a Telekomunikacja Polska – 48,91%.
Skutki takiego stanu rzeczy, w którym twórcami nowych banków stały się przedsiębiorstwa i instytucje państwowe, były rozmaicie interpretowane i postrzegane. W miarę postępów transformacji w polskiej gospodarce sytuacja się jednak zmieniała. Po pierwsze w wyniku stopniowej prywatyzacji część przedsiębiorstw państwowych posiadających akcje banków stała się przedsiębiorstwami prywatnymi, co pociągało za sobą zachowania typowe dla tych podmiotów. Przykładem mogą tu być: Elektrim, Warta, Uniwersal, Stalexport, Agros, które same stały się jednostkami prywatnymi i przeważyły szalę w niektórych bankach na rzecz kapitału prywatnego. Po drugie, nowe akcje emitowane przez nowe banki wykupiły przedsiębiorstwa prywatne i osoby fizyczne, co doprowadziło do dominacji kapitału prywatnego w niektórych bankach. Natomiast, co może się wydać paradoksalne, większość banków założonych na początku lat dziewięćdziesiątych przez przedsiębiorców prywatnych popadło w ogromne kłopoty. Doprowadziły one do ich upadku bądź reaktywowania działalności, ale już pod nowym kierownictwem. Przykładem może tu być Pierwszy Komercyjny Bank w Lublinie założony przez D. Bogatina. Obecnie jako Pierwszy Komercyjny Bank należy on w 99% do NBP. Podobnie było z bankiem Posnania kontrolowanym przez Elektromis i Bankiem Morskim (prywatnym niemal w 61%).
W krajach zachodnioeuropejskich i USA większość banków komercyjnych ma wyspecjalizowany charakter. Także w Polsce znaczna cześć banków powstała jako banki wyspecjalizowane. I tak finansowaniem inwestycji proekologicznych zajmuje się Bank Ochrony Środowiska, w kredycie hipotecznym specjalizują się Bank Rozwoju Budownictwa Mieszkaniowego i Polsko – Amerykański Bank Hipoteczny, finansowaniem inwestycji związanych z energetyką zajmuje się Bank Energetyki, a w obsłudze sektorów gospodarki związanych z produkcją i handlem cukru specjalizują się: Wschodni Bank Cukrownictwa S.A., Bank Rozwoju Cukrownictwa, Bank Cukrownictwa Cukrobank S.A. Jednakże w ostatnich latach obserwujemy proces odchodzenia banków od specjalizacji i przyjmowanie przez nie charakteru banków uniwersalnych.
Analiza funkcjonowania banków komercyjnych dokonywana jest z uwzględnieniem różnych kryteriów. Publikuje się w związku z tym różne rankingi, choć ich kryteria nie zawsze są w miarę precyzyjne. W związku z tym za najbardziej bezstronne można przyjąć niezależne kryteria oceny, oparte na łatwo sprawdzalnych i najistotniejszych danych. Z reguły za takie uznaje się ocenę wielkości i dochodowości banków. Z kolei wielkość banku ocenia się przede wszystkim na podstawie sumy bilansowej i funduszy własnych. Suma bilansowa to suma wszystkich aktywów i pasywów. Jest ona niedoskonałym odpowiednikiem obrotów przedsiębiorstwa. Jeśliliczymy pasywa, to suma bilansowa pokazuje nam wielkość środków finansowych, będących w dyspozycji banku. Bank, który ma większą sumę pasywów teoretycznie dysponuje większymi zasobami finansowymi. Natomiast suma aktywów ukazuje nam wielkość szeroko rozumianego majątku banku. Drugim powszechnie stosowanym kryterium jest wielkość kapitałów własnych banku. Określa ona możliwość finansowania operacji bankowych ze środków własnych. Wielkość kapitałów własnych jest kryterium względnie precyzyjnym.
[1] Por. Z. Dobosiewicz, Podstawy bankowości, Warszawa 1997, s. 22; H. Gronkiewicz – Waltz, Bank centralny. Od gospodarki planowej do rynkowej. Zagadnienia administracyjnoprawne, Warszawa 1992, s. 8; Z. Dobosiewicz, Nowy polski system bankowy, Warszawa 1995, s. 47.